جایگاه اخلاق در حقوق بین الملل اسلام

دنیای اطلاعات: جایگاه اخلاق در حقوق بین الملل اسلام با تاکید بر اخلاقی کردن بایسته اصول کلی حقوق

پژوهشگر و محقق: [۱]

چکیده:

حقوق بین الملل منظر تمام نمای قواعد جاری در جامعه بین المللی با رویکردی نوع بشری و آرمان گاه سیرسلوک بین المللی است. در این سیرسلوک ادیان الهی نظریات بایسته ای دارند از جمله دین مبین اسلام که خود بر حقوق بین الملل اسلامی تاکید دارد. آنچه که حقوق بین الملل اسلام زنجیره ارتباط تمامی اصول پایه در حقوق بین‌الملل می داند اخلاق و اخلاقی کردن اصول حقوقی آن است. حال در پرتو حقوق بین الملل اسلام به جایگاه بایسته و شایسته اخلاق می پردازیم.

کلمات کلیدی:

اسلام ((Islam، حقوق بین المللInternation allaw) )، اخلاق(ethics)، اصول حقوق بین الملل((principles of internationallaw، جامعه بین المللی(International community)، حقوق بشر(human rights)

مقدمه:

اسلام، آخرین دین خداوند، دین فطرت و زندگی، دین دانش، عدالت، انصاف و ارزشهای اخلاقی،دینی که سراسرش نظام است، نظام اعتقادی صحیح و پیراسته از خرافات، نظام آداب نیک، نظام عبودیت و بندگی خداوند، نظام حکومت و سیاست، نظام سرمایه و اقتصادی، نظام ازدواج و خانواده و احوال شخصی، نظام تعلیم و تربیت مترقی، نظام قضاوت و دادرسی، نظام حقوق قراردادها، نظام جنگ و صلح و نظام تمامی امور در یک کلام، اسلام، عقیده، شریعت، سیاست و حکومت است.[۲] بنابراین نظام حقوقی در اسلام، همانا جز شریعت اسلامی، چیز دیگری نیست و این شریعت اسلامی، ریشه دار واصیل است و «شریعت اسلامی همچنان از نظامهای حقوقی بزرگ در دنیای معاصر به شمار می رود».[۳] شریعت اسلام در بردارنده عالی ترین قوانینی است که انسانها می توانند در پناه آن سعادتمندانه زندگی کنند و تمام مظاهر حیات اجتماعی و فردی بشر از احکام آن پیروی می کند. اسلام بدلیل اصول و مقررات گسترده ای که دارد توانسته جایگاه ثابتی در عرضه بین المللی داشته باشد و باید اذعان نمود در بسیاری از مسائل بین المللی که آلان بصورت قواعد بین المللی ظهور و بروز نموده اسلام پیش قدم آن بوده است. آنچه که اسلام در توسعه حقوق بین الملل لازم می داند که تمامی اصول و مقررات بین المللی بایستی در قالب قواعد اخلاقی قرار داشته باشد هر چند که بحث اخلاقی در حقوق بین الملل مطرح بوده ولیکن بایستی دید که به واقع شرایط حصول اخلاق بین المللی و نمود آن در حقوق بین الملل چگونه است.
مبحث اول: ضرورت رابطه حقوق بین الملل با آموزه های اسلامی
این مبحث اشاره ای دارد به اینکه وجود حقوق بین الملل خود ضروری است چنانکه در جامعه بین الملل که نوع بشر زندگی می کنند و با هم ارتباط دارند بایستی این ارتباط در چارچوب قواعدی سامان یابد.

گفتار اول: ضرورت چارچوب ارتباط

برای تامین نیازهای جامعه، شکوفایی استعداد ها مادی و معنوی افراد ، رفع نزاع ها و در یک کلام تنظیم روابط سالم و عادلانه اجتماعی، وجود حقوق و قانون برای انسان ها ضرورت دارد، نظام حقوق به منظور تنظیم روابط ملت ها و دولت ها نیز ضرورت دارد.[۴] اگر بخواهیم باختصار ضرورت وجودی حقوق بین الملل را نام ببریم می توان اشاره داشت به:
۱- خستگی و بیزاری ملت ها از جنگ های جهانی و منطقه ای
۲- درک اهمیت صلح و امنیت بین الملل
۳- آگاهی از اهیمت وحدت و ارتباط سرنوشت جوامع یکدیگر
۴- حس بشر دوستی[۵]

گفتار دوم: جایگاه حقوق بین الملل در حقوق اسلام

در نظام حقوق اسلام، نوعی وحدت خاص مبتنی بر یک رابطه منطقی حاکم است زیرا از بررسی جهان بینی توصیه ی که مبنای همه اندیشه ها و بینش ها در نظام فردی و اجتماعی اسلام است در می یابیم«وحدت در قوانین طبیعی، وحدت در فطرت بشری، وحدت در خط مشی و آیین زندگی و لزوم اتحاد نیازها و ضرورت های اجتماعی با ضرورت ها و نیازهای فطری انسان» از این روست که نظام حقوق اسلام یک نظام حقوقی جهانی تلقی می شود.[۶] تجلی اصول و قواعد بین الملل در این نظام حقوقی آنجایی واضح می گردد که بر فعالیتهای اجتماعی انسان حاکم بوده و رابطه منطقی در این میان وجود دارد و بحث تقدم و برتری وجود ندارد.
با این وجود اخلاقی بودن نظام بین الملل در اسلام از برابری نشأت می گیرد.

گفتار سوم: آموزه های اخلاقی اسلام در حقوق بین الملل

از آنجا که انسان یک موجود فطرتأ اجتماعی است. اسلام بنا را بر آن داشته تا مطابق با نیازهای انسان پاسخ گو باشد از این رو اسلام آیینه فطرت است. در این راستا در جهت سعادت بشر همه انسانها را به توحید فرا خوانده و طرح جامعه آرمانی را می دهد با این رسالت عظیم است که اسلام داعیه جهانی دارد. از این رو حکومت اسلامی و مسلمانان مسئولیت دارند در قبال تمام ملل مختلف زمینه نشر فرهنگ و آموزه های اسلامی را آماده سازند و این زمینه از آنجایی که تمام اقوام ملل همسو با هم نسبت به یکدیگر از لحاظ نوع بشر مسئول هستند ایجاد گردیده بنابراین اسلام سر نوشت انسان ها را به هم مرتبط می پندارد چنانکه در خصوص نجات ملت های ستم دیده سفارش به حمایت و پیوستن به واقعیت می کند.
اسلام لازمه رسالت جهانی خویش را در پیشرفت بشر از طریق پیشرفتهای علمی می‌داند. آنچه از همه بیشتر اسلام تاکید بر آن داشته صلح جهانی بوده است چرا که این مهم یکی از مبانی حقوق بین الملل اسلامی می باشد بنابراین توسعه آموزه های اسلامی در سطح جهان بیان گر توجه اسلام به گسترش روابط بین المللی[۷] در چهارچوب حقوق بین الملل است.

گفتار چهارم: تقابل حقوق و اخلاق

در بدو امر می توانیم اینگونه بیان کنیم که حقوق تنظیم کننده رفتار انسان در اجتماع بوده و یک حالت اعتباری دارد چنانکه فردی در اجتماع از چارچوب خارج شود مسئول است و توسط نیروی حاکم مجازات می شود چرا که عدم رعایت قانون را باعث گردیده است وبا این مهم اهداف مهم حقوق که تحقق امنیت، نظم، عدالت، بهداشت و رفاه اجتماعی است را خدشه دار نموده است.
در اینجا به یک وجه اختلاف می رسیم و آنهم اینکه اخلاق یک حالت درونی و ارزش درونی برای نوع بشر است و هدف از آن تحقق سعادت و کمال است.[۸] به همین دلیل در قاعده اخلاقی بحث از باطن انسان، ارزشهای اخلاقی، گرایشهای طبیعی، التزامات درونی و فضیلت و رذیلت است.[۹] بنابراین قلمرو قاعده اخلاق گسترده تر از حقوق است چنانکه اخلاق به صورت یکسان روابط فردی و اجتماعی را شامل می شود ولیکن حقوق ویژه تنظیم رفتار اجتماعی است.
اما در این میان نبایستی غافل شد از اینکه در حقوق وضعی فعلی قطعاً در وضع آن اخلاق در نظر گرفته می شود ویقیناً حقوق و اخلاق در رابطه هستند چرا که این توافق بایستی وجود داشته باشد تا ضررها، مخاطرات، و اضطرابهای اجتماعی را جبران و اصلاح نماید.[۱۰] نکته قابل ذکر اینکه چه در قوانین داخلی[۱۱] و چه بین المللی به بحث اخلاق توجه شده است.

مبحث دوم: اشاعه اخلاق زمینه ساز اصالت مبانی حقوق بین الملل اسلام

در این مبحث سعی بر آن است که دیدگاه اسلام در زمینه برخی از اصول حقوق بین الملل و نقش اخلاق در آن بررسی گردد.

گفتار اول: معرفی بعضی اصول

دراین گفتار بایستی اشاره ای داشت به اصل وفای به عهد که یک قاعده بین الملل و هم قاعده ای فقهی و اسلامی است که با توجه به فطری بودن حس گرایش به تعهدات و لزوم وفا به آنها، نقش قرارداد ها در زندگی اجتماعی و در روابط بین الملل به خوبی قابل درک است.
مادام که بشر افزون طلبی های خود را در قالب پیمان و تعهد محدود نسازد، جهان هرگز به صلح و امنیت نخواهد رسید. این گونه اصل وفای به عهد و احترام به تعهد، جایگاه و اهمیت بنیادین خود را باز می یابد و به عنوان یک اصل فطری و محوری در زندگی اجتماعی و بین الملل مطرح و مورد توجه قرار می گیرد.[۱۲] آنچه که در اینجا در ارتباط با بحث وفای به عهد است آن بار اخلاقی است که در آن به چشم می خورد. در این میان اسلام به چند اصل مهم دیگر اشاره داشته از جمله اصل برابری کشورها که در اسناد بین الملل هم به آن اشاره شده است.
از جمله این اسناد میثاق جامعه ملل ۱۹۱۹ بوده که بیان داشته دولت ها در برابر قانون مساوی هستند و تساوی در برابر قانون، تساوی مشارکت در وضع مقررات مربوط به منافع جامعه ملل را به عهده دارد.[۱۳] همچنین منشور سازمان ملل بیان داشته اصل تساوی حاکمیت کشورها و احترام به هم دیگر است.[۱۴] اصل برابری یکی از اصول مسلم در نظام حقوقی اسلام است که در پرتو آن تمام بشر از منظر قانون نسبت به حقوق و تکالیف شان بدون هیچ گونه تبعیضی از نظر نژاد، ملیت، رنگ، خانواده یا عقیده برابرند.[۱۵] در همین راستا اسلام نقش تفاهم را بسیار ارزشمند تلقی کرده و توسعه حقوق بین الملل را در سایه سار این اصل در روابط بین الملل می داند. اصل تفاهم یک قاعده حقوقی بین الملل است که اکیداً الزام آور است ولیکن رخداد بسیاری از خشنونت ها بدلیل علم رعایت این اصل بین المللی است.
آن گاه که نژاد پرستی در جهان رونق داشته باشد و به نوع بشر توهین گردد و منفعت طلبی و سیاسی بازی از حد بگذرد این مراتب ارزشمند یعنی اصول بین الملل نادیده گرفته می شود و عملا اخلاق بین الملل و زیستی رعایت نمی گردد و صلح و امنیت بین الملل هم به خطر می افتد.[۱۶] از اصول دیگری که می توان به خلاصه از آنها یاد نمود اصل عدم مداخله و بی طرفی، اصل حمایت از ملت های تحت ستم، اصل مقابله به مثل، اصل مشارکت و تعاون بین الملل، اصل نفی سبیل می باشد که همگی نشان از اخلاق بین الملل و اخلاقی کردن حقوق بین الملل و نشأت گرفته از حقوق اسلامی است.
گفتار دوم: اصل کرامت انسانی در سایه سار اصل صلح و زیست مسالمت آمیز
یک آرمان مهم برای نوع بشر که از ارزش بسیار بالایی برخوردار است صلح و امنیت می باشد.
تلاشهای متعددی که ما درسطح بین الملل شاهد بوده و هستیم همه نشان از اهمیت اصل بین الملل صلح دارد چرا که انسان ها فطرتاً صلح جو و عدالتخواه هستند. اسلام هم در آموزه های خود بر این اصل تاکید بسیار داشته است.[۱۷] بدون تردید مقتضای فطرت و طبیعت انسانی در مناسبات و روابط با دیگران در عرصه های مختلف زندگی با قطع نظر از عوامل خارجی، حالت هم زیستی و صلح می باشد بنابراین اصالت حقوق بین الملل اسلام تبیین کننده اصالت صلح است.
اما در این راستا اشاره به ۲ نکته اساسی ضرورت پیدا می کند.
اولین نکته اشاره به عدالت انسانی و رابطه آن با اخلاق است آنچنان که در علم اخلاق،عدالت یکی از ویژگی های نفسانی انسان معرفی شده است آنچنانکه عدالت مشتمل بر جمیع فضایل است.
حضرت امام(ره) درباره معنا و مفهوم عدالت در حوزه اخلاق بیان می دارد«بدان که عدالت عبارتست از حد وسط بین افراد و تفریط و آن از امهات فضایل اخلاقیه است، بلکه عدالت مطلقه تمام فضایل با طنیه و ظاهریه و روحیه و قلبیه و نفسیه و جسمیه است، زیرا عدل مطلق مستقیم به همین معناست.[۱۸] در این راستا عدالت اخلاقی در اصل به معنای دست یافتن انسان به مرحله ای از توان و تسلط روحی است که امکان میانه روی در کارها را پدید آورد و او را از غلتیدن به دام افراط و تفریط باز دارد.[۱۹] در این بین رعایت تمام قواعد بین الملل حقوق بشری و حقوق بشر دوستانه خود نشان از عدالت و رعایت اخلاقی عدالت می باشد.
نکته بسیار مهم دیگر اشاره به اصل کرامت انسانی و اخلاقی کردن آن در جامعه بین الملل است. اصلی که قواعد عام بین الملل بر آن تاکید ویژه دارند. اندیشه کرامت انسانی در دین اسلام جایگاه والایی دارد.[۲۰] در این راستا اسناد بین المللی[۲۱] هم بر این ارزش والا بسیار تاکید داشته آنچنان که اصل کرامت انسانی را نظم دهنده روابط عادلانه بشری تلقی کرده است.
منابع اصلی نظریه های اسلامی در قرآن و سنت، زبان، بین المللی اخلاق و مقام جانشینی انسان را که مشتمل بر کرامت انسانی می باشد تایید می کند.[۲۲] نکته ای که در اینجا حائز اهمیت است احترام به اراده آزاد و شرافت انسانی است که مبنای اخلاق زیستی قرار گرفته است.[۲۳] اراده آزاد و شرافت انسانی باعث کرامت انسانی و توجه به حقوق بشر می شود آنچنانکه تلقی مسائل اخلاق زیستی در زمره حقوق بشر آن را دارای اهمیت می سازد به نحوی که همگان به آن توجه داشته باشند.[۲۴] اشاره به منزلت انسانی در اسناد بین الملل مربوط به اخلاق زیستی به گونه ای بوده که منزلت گاهی به عنوان اصل شکل دهنده اخلاق زیستی بین الملل تلقی شده است.[۲۵] آنچنانکه از کرامت انسان بعنوان فصل مشترک حقوق بشر واخلاق زیستی یاد شده است و بایسته است که بیان بداریم کرامت انسانی در زمره یکی از گل واژه های حقوق بشری است که انسان به آن متصف است.[۲۶] گفتار سوم« سخن پایانی
آنچه که امروزه بیش از پیش ضروری بنظر می رسد بحث اخلاقی کردن حقوق در چهارچوب نظام جمعی بین المللی است. وجود اخلاق تضمین کننده اجرای اصول بین الملل و احترام به عدالت و کرامت انسانی و التزام دهنده مبانی حقوق بشر بوده آنچنانکه این مهم نجات بخش است.
حقوق بین الملل در رابطه با مکتب اسلام هم این تضمین را پذیرفته است آنچنانکه رسالت جهانی اسلامی بر«مکارم اخلاق» تاکید داشته و در این سیر سلوک بین الملل چهارچوب را عدالت و کرامت انسانی، صلح و امنیت بین المللی، عملکرد قاعده مند جامعه جهانی بر اساس اصول حقوق بین الملل و اجرای قواعد آمره گذاشته و مرکز چهارچوب را اخلاق قرارداده است.

مأخذ قرآن کریم

کتب:

۱- البدوی عبدالرحمن، الاخلاق النظریه، کویت،وکالته المطبوعات،چ۱۹۷۶۲م.
۲- پرور، اسماعیل، گلبانگ عدالت، قم، نشربوستان کتاب ۱۳۸۲
۳- خلیلیان سید خلیل، حقوق بین الملل اسلامی، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، چ۱۰٫ ۱۳۸۲
۴- سلیمی عبدالحکیم،نقش اسلام در توسعه حقوق بین الملل، قم انتشارات موسسه امام خمینی(ره)، ۱۳۸۲
۵- شبرنگ، محمد، منشور سازمان ملل متحد، تهران، انتشارات دانشور،۱۳۸۵
۶- صافی، لطف الله، احکام الشریعه الثابته لاتتعیر، قم، چاپ در القرآن الکریم.
۷- موسوی خمینی، روح اله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، قم دارالکتب الاسلامی.

مقالات:

۱- آندورنو، روبرتو، کرامت انسانی در پرتو حقوق بین الملل زیست پزشکی، مترجم: محمد جعفر ساعد، فصلنامه حقوق پزشکی، سال اول، شماره اول، تابستان ۸۶
۲- سرفراز، فرشید و فریدون سرافراز، جایگاه اخلاقی زیستی در قلمرو حقوق بشر بین المللی، فصلنامه حقوق پزشکی، سال اول، شماره اول تابستان ۸۶
۳- کعبی، عباس، تطبیق نظام حقوقی اسلامی با حقوق وضعی معاصر، قم فصلنامه تخصصی، فقه اهل البیت، سال نهم، شماره ۳۶، زمستان ۱۳۸۲٫
۴- ساشادینا، عبد العزیز، بنیادهای اخلاق بشر، مترجم دکترمحمود عباسی، دکتر لادن عباسیان، فصلنامه حقوق پزشکی، سال اول، شماره اول تابستان ۸۶

پایان نامه:

طیبی سبحان، حقوق بشر دوستانه در اسناد حقوق بین الملل با تاکید بر اشغال عراق توسط نیروی های ائتلاف، پایان نامه جهت اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه علوم و تحقیقات فارس، جلد۲، ۱۳۸۷( به راهنمایی دکتر علی اکبر ایزد پرست)

[۱] tayebi@yahoo.com Email: sobhan
[۲] لطف الله، صافی، احکام الشریعه الثابته لاتتغیر، صفحه۵
[۳] اصل عبارت چنین است:(undes grands system esdu monde modern) به گفته استاد حقوق تطبیقی فرانسه رنه داوید (R-Dawid) به نقل از عباس کعبی، تطبیق نظام حقوقی اسلام با حقوق وضعی معاصر، صفحه۱۰۳
[۴] عبدالحکیم سلیمی، نقش اسلام در توسعه حقوق بین الملل، صفحه۵۲
[۵] محمد شبرنگ ،منشور سازمان ملل متحد، صفحه۶
[۶] سید خلیل خلیلیان، حقوق بین الملل اسلامی، صفحه۱۰۵
[۷] عبدالحکیم سلیمی، پیشین، صفحه۵۹
[۸] عباس کعبی، پیشین،صفحه۱۱۸
[۹] عبدالرحمن البدوی، الاخلاق النظریه،۱۹۷۶م.
[۱۰] عباس کعبی، پیشین، صفحه۱۱۹
[۱۱] ماده۶ قانون، آیین دادرسی مدنی/ماده ۹۷۵ قانون مدنی/ بند۶از اصل ۲ قانون اساس و بند اول از اصل سوم و اصل دهم و چهاردهم قانون اساسی
[۱۲] محمد، شبرنگ پیشین، صفحات ۶و ۲۱۱
[۱۳] سبحان طبیی، حقوق بشر دوستانه در اسناد حقوق بین الملل، پایان نامه جهت اخذ کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم و تحقیقات فارس، جلد دوم(ضمائم اسناد)۱۳۸۷، صفحه۲
[۱۴] همان، صفحه۹
[۱۵] سوره حجرات آیه ۱۳
[۱۶] سبحان طبیی، حقوق بشر دوستان در اسناد حقوق بین الملل با تاکید بر اشغال عراق توسط نیروهای ائتلاف جلد اول۱۳۸۷،صفحه۲۳
[۱۷] سوره انفال آیه۶۱/ نساء آیه ۹۰/ حجرات آیه۹
[۱۸] روح الله موسوی خمینی، شرح حدیث عقل و جهل، صفحه ۱۴۷
[۱۹] اسماعیل پرور؛ گلبانگ عدالت،۱۳۸۲ صفحه ۸۲
[۲۰] سور اسراء آیه ۷۰
[۲۱] سبحان طیبی، پیشین، جلد دوم، صفحات۹و ۲۳
[۲۲] عبدالعزیز ساشا دنیا، بنیادهای اخلاقی حقوق بشر، مترجم، محمود عباسی ،صفحه ۴۷
[۲۳] فرشید- سرفراز، جایگاه اخلاق زیستی در قلمرو حقوق بشر بین المللی، صفحه۱۸۸
[۲۴] همان، صفحه۱۹۰
[۲۵] همان صفحه۱۹۵
[۲۶] روبرتوآندورنو، کرامت انسان در پرتو حقوق بین الملل زیست پزشکی، مترجم محمد جعفر ساعد صفحه۲۱۱