دنیای اطلاعات: بنفشه که در فارسی قدیم به نام بنفسج نیز معروف بود، از گیاهان دارویی مشهوری است که در ملل مختلف از دیر باز مورد مصرف بوده است. در احادیث و روایات فراوانی از بنفشه و ارزش آن صحبت شده است. در فرهنگهای بزرگ مردم دنیا بنفشه الهام بخش بهار و نشانه فروتنی، کم رویی، نجابت و زندگی برتر است. در قدیم در مکاتب طبی غرب و شرق آن را عاملی برای تداوم عشق و مهر می دانستند و این معنا در ادبیات و متون طبی مختلف وجود دارد. در یونان قدیم از بنفشه برای تهیه داروی مهر افزا (معجون عشق) استفاده می شد، در چین هم این کار برد از بنفشه وجود داشت. بنفشه سه رنگ، اندام هوایی گلدار خشک شده گیاه ویولا تری کالر (۱) از خانواده ویولاسه (۲) یا بنفشه گان است که حاوی حداقل ۴/۱ درصد فلاونوئید بر حسب هایپروزید (۳) باشد.
این گیاه دارویی به انگلیسی ویل پانسی (۴)، هرتس ایز (۵) و لوو این ادلنس (۶)، به فرانسوی ویولت (۷) و پانسه سوواژ (۸)، به زبان آلمانی آکرویلشن (۹) و به عربی فرفیر یا زهره تالوث البری نام دارد. این گیاه دارویی بیشتر در نواحی معتدل جهان می روید. بنفشه در جدیدترین چاپ کتاب معتبر و بین المللی مارتیندل به عنوان درمان کننده سبوره و اختلالات پوستی و همچنین مؤثر در اختلالات گوارشی و تنفسی معرفی شده است.
در ایران باستان این گل نزد عشاق نشان یادآوری و فراموش نکردن یکدیگر بوده است. در ویس و رامین چنین آمده: (به رامین داد یک دسته بنفشه – به یادم آر گفتا این همیشه) در فرهنگ قدیم ایرانی بنفشه همواره محبوب بوده به طوری که متون قدیم بنفشه را متعلق به تیر (یکی از امشسپدان) می دانستند و برای آن جایگاه والایی قایل بودند. شعرا و حکیمان مانند حافظ، سعدی، مولوی، بیرونی، فرخی و منوچهری و.. در وصف بنفشه و تشبیه سازی آن با جمال جسمانی و روحانی فراوان مطلب گفته اند که خود آین موضوع می تواند سوژه یک مقاله جالب بشود. در فرهنگ باستان اروپا نیز همین مفهوم (۱۰) برای گل بنفشه به کار وجود داشته است.
ریخت شناسی
بنفشه گیاهی است یک یا دو یا چند ساله، علفی و پایا و دارای برگ هایی که از محل مشترکی در ناحیه یقه خارج می‌شوند. این گیاه بدون ریزوم یا با ریزوم کوتاه، ساقه برخاسته و یا افراشته و معمولاً منشعب است. برگ های آن قلبی شکل، دارای دمبرگ دراز و واقع بر روی سطح زمین هستند، زیرا ساقه هوایی مشخص دراین گیاه وجود ندارد. درکناره دمبرگ آن، جوانه‌های جانبی ظاهر می‌شود. گلهای آن منفرد، زیبا و به رنگ بنفش، زرد، سفید، ارغوانی یا گلی و معطر است.
دمگل های دراز گل که از بین دمبرگ ها منشاء می‌گیرند، قبل از منتهی شدن به گل، حالت خمیده شبیه عصا پیدا می‌کنند. میوه‌های بنفشه پوشینه، کروی، پوشیده از کرک و محتوی دانه‌هایی به رنگ زرد با لکه‌ای سفید هستند. گل های زیبا و معطر بنفشه در اوایل بهار ظاهر می‌شود، درتابستان گلهایی عاری از گلبرگ در بین دمبرگ های آن ظاهر می‌شود که همیشه به حالت مخفی درآن باقی می ماند.
محل رویش
در مناطق معتدل اروپا و آسیا رویش دارد اما امروزه در مناطق مختلف جهان کشت داده می شود. بنفشه به طور طبیعی درشمال ایران به ویژه مناطق معتدل شمالی مانند رستم آباد گیلان، دره کندوان نزدیک چالوس و جنگلهای پیرامون رامسر رویش دارد. همچنین در اطراف تهران، طالقان و دماوند به صورت طبیعی وجود دارد. با توجه به این که امروزه به عنوان یک گل زینتی درباغچه‌ها کاشته می‌شود، می‌توان آن را دراکثر نقاط ایران مشاهده نمود.
اندام مورد استفاده
تمامی قسمت های بنفشه از جمله برگ، گل، دانه، ریشه، و سرشاخه‌های گلدار مصرف دارویی دارند. گل و اندام هوایی بنفشه دارای بوی مشخص و طعم تلخ است اما جوشانده آن مزه خوبی دارد. برای بدست آوردن گیاه اندام هوایی آن در زمان گلدهی جمع آوری می شوند.
ترکیبات شیمیایی
بنفشه دارای مواد ساپونینی، تاننی، سالیسیلاتها، الکالوئیدها، فلاونوئیدها و مواد معطر فرار است. این گیاه ارزنده دارای ۰۶۵/۰ تا حدود ۳/۰% اسید سالیسیلیک (۱۱) و مشتقات آن مثل استرمتیل و ویولوتوزید (۱۲)، ویولوتوزین (۱۳)، گلوکوزید و آرابینوزید استرمتیل اسید سالیسیلیک است. اسیدهای کربوکسیلیک فنلی مثل ترانس کافئیک اسید، ترانس وسیس – پاراکوماریک اسید و سایر اسیدهای آلی گیاهی نیز در این گیاه وجود دارد. حدود ده درصد موسیلاژ شامل گلوکز، گالاکتوز، آرابینوز و رامنوز در این گیاه گزارش شده است. بنفشه حاوی فلاونوئیدهایی مانند هایپروزید هم است.
سایر ترکیبات بنفشه که تاکنون شناسایی شده اند شامل کومارین، اومبلیفرون، اسید آسکوربیک (۱۴) ویولانتین (۱۵) و آلفا توکوفرول می باشند. در ریشه و اندام هوایی این گیاه مفید الکالوئید ویولین (۱۶) و امتین گزارش شده است. استاندارد عصاره و پودر بنفشه بر اساس گلیکوزید فلاونولی آن انجام می شود.
اثرات فارماکولوژیکی
اثر ضد التهاب و ضددرد عصاره آن طی مطالعات متعدد تأیید شده است، همچنین طی مطالعه ای اخیرا اثر ضد التهابی عصاره الکلی آن مشخص شده است. در یک گزارش علمی اثر تثبیت کننده دیواره موی رگها عصاره بنفشه گزارش شده است. در مطالعه اخیر اثر آنتی میکروبی اسانس اندام هوایی این گیاه دارویی گزارش شده است. اثرات فارماکولوژیک و درمانی گیاه در بیماریهای مختلف پوستی بالاخص آکنه و آگزما در آزمایشات بر روی حیوان (رات) به اثبات رسیده است. وجود مشقات اسیدهای آروماتیک به ویژه سالیسیلاتها را می توان از عوامل مهم تأثیر آن بر روی پوست و برطرف کردن عوارض جلدی دانست. اثرات آنتی اکسیدانی فلاونوئیدهای بنفشه نیز اخیرا مورد تأیید قرار گرفته است.
خواص دارویی و کاربرد درمانی
با توجه به اعلام کتاب مارتیندل گل بنفشه به صورت پوستی دارای اثر لوکال در رفع اختلال پوستی به ویژه درمان سبوره است. همین منبع اثر گل بنفشه را در درمان اختلالات تنفسی و گوارشی تائید نموده است. در بیماریهای پوستی اثر ترمیم کننده و مسکن آن گزارش شده است. ریشه بنفشه اثر کاتاریک و امتیک دارد.
در بسیاری از ناراحتی های پوستی، از بثورات پوستی ناشی از ادرار تا زخم واریسی کار برد دارد. برای تقویت و استحکام عروق خونی اثرات خوبی دارد و بر طرف کننده تائید شده اختلال تنفسی و سرفه است. این ظیف اثر درمانی مربوط به تنوع مواد متشکله بنفشه است که در این مقاله به آن اشاره شده است.
ضد التهاب، ضد بنفشه مرطوب، تند، سرد واندکی تلخ است و دارای ویژگی هایی چون : خلط آور، محرک، تومور، ضد رماتیسم، ملین، ضد میکروب و تثبیت کننده دیواره مویرگ ها است.
شربت تهیه شده از دم کرده آن را برای درمان سرفه می‌توان استفاده کرد. به دلیل غنی بودن از مواد صابونی خلط آورخوبی است.
موارد مصرف در طب سنتی
در طب ایرانی بنفشه با ویژه گی سرد و تر شناخته می شود. از زمان قدیم دو گونه بنفشه (بنفشه سه رنگ و بنفشه معطر) کار برد طبی داشته است. هومر نقل می کند که چگونه یونانی ها برای تعادل چشم از آن استفاده می کردند در حالی که پلینی آنرا برای جلو گیری از سرگیجه و سر درد توصیه کرده است. دیوسکوریدوس حکیم بزرگ و نامی یونان باستان ضماد برگ بنفشه با آرد جو را مبرد دانسته و برای درمان آماس سوداوی مانند ورم گرم چشم و التهاب دستگاه گوارشی و تنفسی مفید می داند.
طی قرون متمادی بنفشه در مکاتب طبی مختلف به عنوان یک منبع درمانی مورد مصرف بوده است. اثر آن برای رفع تنگی نفس و درمان آسم مدتها است که شناخته شده است. از قدیم مصرف پوستی بنفشه برای درمان سبوره و اگزما توسط حکمای طب قدیم توصیه می شد. منابع طب سنتی بنفشه را در درمان اپی لپسی، التهاب و یبوست موثر دانسته اند. همچنین اثرات ضد آرتریت روماتوئیدی و دیورتیکی برای این گیاه دارویی در منابع طب سنتی مطرح شده است.
در طب ایرانی و احادیث اسلامی مطالب بسیاری درباره بنفشه است. قانون حکیم ابن سینا بنفشه و مربای آنرا برای رفع اختلال تنفسی و گرفتگی سینه و به ویژه مربای آنرا برای درمان سرفه گرم توصیه کرده است. ابن ماسویه شربت بنفشه را مدر و سودمند برای کلیه و مصرف گل یا عطر تازه آن را مفید برای التهاب سوداوی می داند. حکیم رازی مربای بنفشه را برای کاهش امیال جنسی و درمان سرفه مفید می داند. بنفشه بر اساس منابع مکرر طب سنتی برای رفع سر درد و تب مفید است و به صورت ترکیبی در دم کردنی چهار گل حتی در زمان کنونی به فراوانی کاربرد دارد.
نحوه و میزان مصرف
شربت تهیه شده از دم کرده اندام هوایی برای درمان سرفه روزانه سه قاشق غذا خوری مصرف می شود. از دهان شویه آن یرای اثر آنتی سپتیکی و ضد التهابی می توان استفاده کرد. تنتور این گیاه دارویی برای اختلال تنفسی و تقویت جدار عروق به خصوص موی رگها مفید است.
دم کرده یا جوشانده گل بنفشه ۵/۱ گرم در یک فنجان آب سه بار در روز می تواند مصرف شود، همچنین دو قاشق غذاخوری از پودر گیاه را در نیم لیترآب جوشانده و با اضافه کردن مقداری شیر و عسل مصرف می‌کنند.
برای مصرف لوکال اندام هوایی پودر و از آن مرهم، کرم یا ضماد تهیه می شود که برای اختلال پوستی مفید است. کرم آن برای رفع بثورات پوستی و اگزمای خارش دار مفید است.
احتیاط و هشدار
از مصرف مقادیر زیاد خودداری شود زیرا به دلیل مواد صابونی که دارد می تواند منجر به حالت تهوع و استفراغ شود.
منع مصرف
تاکنون گزارش از منع مصرف بنفشه مشاهده نشده است.
مصرف غذایی
مربای بنفشه برای ایام سرما و گرفتگی سینه یک غذای مناسب و مفید و در عین حال معطر است. در صنایع غذایی به عنوان معطر کننده مورد استفاده قرار می گیرد.
کاربرد بهداشتی و آرایشی
بنفشه سه رنگ به صورت موضعی در درمان برخی از بیماریهای پوستی مانند بیماریهای سبوره ای، اگزوما و آکنه و شوره پوست سر نوزادان مورد استفاده قرار می گیرد. با توجه به کار بردهای مهم لوکال اسانس و روغن بنفشه در بیشتر کشورها فرآورده بهداشتی و آرایشی از بنفشه به صورت گالینیک یا صنعتی و به اشکال صابون، شامپو، کرم، عطر و سایر فرم های مورد نیاز وجود دارد.
کلمات لاتین
- Viola tricolor L
- violaceae
- hyperoside
- wil pansy
- heartse ase
- love – in – idleness
- Violette
- Pensee sauvage
- Ackerveilchen
- not forget me
- acid salisilic
- vilotoside
- vilotosine
- Ascorbic acid
- violantin
- violin
منابع (References)
- ROYAL Phamaceutical society، Maetindale، extra pharmacoeia، ۲۰۰۷، ۲۱۸۸
- British herbal pharmacopeia، Bournemouth، B. H. Medicine Association، ۱۹۸۳، ۲۳۳-۴
- Bisset N G، ed. Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals. Stuttgart
- Meolpharm Scientific Publishers، ۱۹۹۴: ۵۲۷ -۹
- Paris P R، Moyse H. Matiere Medicale. Paris: Masson et Cie. 1967: 223 – ۵
- Dictionary of Natural Product London: Chapman & Hall، ۱۹۹۴: ۵۵۹،۶۰۶۱
- Wagner H، Bladt S. plant Drug Analysis. 2th ed. Berlin: Springer Verlag، ۱۹۹۶: ۲۲۸ -۹
- Viktoria Vukics et all.، Major flavonoid components of heartsease (Viola tricolor L.) and their antioxidant activities، analytical and bioanalytical chem.، ۲۰۰۸، vol 390، ۱۹۱۷-۱۹۲۵
- زرگری ع. گیاهان دارویی. تهران: انتشارات دانشگاه، ۱۳۷۱ (ج ۱): ۷۳ و ۱۷۴
- دکتر قهرمان احمد، فلور ایران، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، ۱۳۶۲، شماره مونوگراف ۷۴۹
- حاجی آخوندی عباس و بلیغ ناصر، راهنمای کار بردی گیاهان دارویی مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۸۱، ۱۰۸
- اداره کل نظارت بر امور دارو و مواد مخدر وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی. اطلاعات و کاربرد داروهای گیاهی رسمی ایران. شرکت داروگستر رازی، ۱۳۸۰، ۱۵۳-۱۶۰
- ستوده منوچهر و افشار ایرج، صیدنه ابوریحان بیرونی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۷، ۱۲۱
